देशको खोजी story

देशको खोजी<br /> प्रदीप नेपाल<br /

<br /> <br />

मलाई बोलाइयो । म गएँ । मलाई एक्लै बोलाइएको थियो । शायद अरुलाई पनि एक्लै बोलाइन्थ्यो होला । आपूmलाई एक्लै देखेको हुनाले मलाई यस्तो लाग्यो ।<br /> ‘स्वागतम्’ मधुर स्वर थियो वक्ताको । महिला स्वर थियो त्यो । त्यसैले पनि मलाई मधुर लागेको हुन सक्छ ।<br /> ‘नमस्कार’ मैले यसैगरी शिष्टाचार फर्काएँ ।<br /> उता दुई जना बसेका थिए । पति पत्नी जस्ता लाग्ने । तिनीहरु मित्र मात्र हुन पनि सक्थे । तर मेरो मनले तिनलाई पति पत्नी नै मान्यो ।<br /> बाहिर सुनसान थियो । बाहिरको आवाज नआउने वातावरण थियो होला । भूइंभरि हरियाली पोखिएको थियो । चैत महिनाको घाम आकास ढाकेर तातेको थियो । बाहिर चर्को गर्मी थियो तर भित्र शितल थियो । <br /> ठूला होटेलको सुविधा नै हो यो ।<br /> ‘बस्नुस्’ उनको शिष्टाचार व्यवसायिक थियो । तर मलाई त्यो कृत्रिम लागेन ।<br /> सोफाहरु फिँजिएका थिए कोठामा । तर मैले अलमलिनु परेन । उनले इशारा गरेको सोफामा म बसें ।<br /> ‘कफी मगाउँ ?’<br /> मैले स्वीकृति जनाउँदै कुरो थालें ।<br /> ‘म कुनै ठूलो मान्छे होइन, म कुटनीति भन्ने शब्द बाहेक कुटनीतिको क्षेत्रमा अरु केही जान्दिन । कुटनीतिक व्यक्ति हुन मलाई मन पर्दैन । एक प्रकारले भन्ने हो भने म एउटा रुखो मान्छे हुँ । कुराकानीका क्रममा मबाट त्यस्तो शब्द निस्कियो भने मलाई माफ गर्नु होला ।’<br /> ‘मैले जस्तो सुनेकी थिएँ, जस्तो सोचेकी थिएँ, तपार्इं ठ्याक्कै त्यस्तै हुनुहुँदो रहेछ ।’<br /> मैले थप केही बोल्नु पर्ने थिएन ।<br /> ‘सफा मन, निर्भिक अनि प्रष्टवक्ता ।’<br /> ‘हाम्रो कुराकानी थालिएकै छैन, अहिल्यै तपाईं कसरी निष्कर्ष दिन सक्नु हुन्छ ?’<br /> ‘भेट्नु भन्दा पहिले ब्यक्तिको जानकारी लिनु हाम्रो दायित्व हो’ मलाई नेपालीमै जवाफ फर्काएपछि उनले आफ्नो साथीतिर फर्किएर अंग्रेजीमा भनिन्, ‘मिस्टर करुणा, हामीले सोचेजस्तै हुनुहुँदो रहेछ उहाँ ।’<br /> ‘पुरुषको नाम करुणा ?’ म छक्क परें । <br /> तिनीहरु पति पत्नी पनि होइन रहेछन् ।<br /> ‘भारत विविधताले भरिएको देश हो, कसैको नाम करुणाकरन भयो भने हामी छोटकरीमा करुणा भन्छौं ।’<br /> कफी आयो । एकछिन हामी सबै मौन भयौं ।<br /> ‘थापाजी, अब हामी ठोस कुरामा जाउँ’ उनले भनिन्, ‘तपाईं एक जना लेखक हुनुहुन्छ । भारतसँग संवन्धित तपाईंका केही लेख, टिप्पणी र सँस्मरणहरु मैले पढेकी छु । भारतप्रति तपाईं भित्र एकोहोरो विरोध भाव देख्छु म । तर तपाईंले त्यसरी सोच्नुको कुनै कारण देख्न सकिन मैले । तपाईं मलाई केही बताउन सक्नु हुन्छ ?’<br /> ‘जस्तो ?’<br /> ‘जस्तो कि, सीमा समस्या, नाकामा भारतीय सुरक्षाकर्मीहरुबाटै ठगिने, भारतीय नेपालीहरु प्रतिको नकारात्मक ब्यवहार, भारतीय नेता मात्र होइन नागरिकहरुमा पनि ठूल्दाईको भाव महसुस हुने, यस्तै यस्तै ।’<br /> मौका उपयुक्त थियो आफ्ना कुरा राख्ने । <br /> ‘फटाफट जवाफ दिउँ कि तपाईं मलाई अलिक लामै समय दिन सक्नु हुन्छ ?’<br /> ‘समयको कुनै समस्या छैन ।’<br /> ‘मैले आफ्नो हिसाबले भारत भ्रमण गरेको छु । पूर्वमा म नागाल्याण्डसम्म पुगेको छु । उत्तरमा म उत्तराखण्ड घुमेको छु । बंगाल, बिहार र उत्तर प्रदेश त हाम्रा लागि पानी पँधेरो नै भइ हाले । दिल्ली ओरिपरि, अर्थात आग्रा, कुरुक्षेत्र ठाउँमा पनि म पुगेको छु । बाक्लो नेपाली बस्ती भएको आसाम, सिक्किम, मेघालय र दार्जिलिङमा पनि मैले रात बिताएको छु । म जहाँ जहाँ गएँ त्यहाँ मैले दिल्लीले नेपालीलाई आफ्नो नागरिक नठानेको महसुस गरेँ ...।<br /> ‘महसुस र ब्यवहार फरक फरक विषय होइनन् र थापाजी !’<br /> ‘धेरै फरक हुन् । तर ब्यवहार, भोगेरै महसुस गरिन्छ । यसमा थप अर्को कुरा पनि भनिहालुँ म । मैले देखेर यो महसुस गरेको होइन । मैले सामान्य नागरिकसँग कुरा गरें । स्कूलका शिक्षक मात्र होइन, विश्वविद्यालयका प्राध्यापकसँग पनि कुरा गरें । उनीहरुले ब्यवहारमा भोग्नु परेको कुरो नै मलाई सुनाएका हुन् । एकजना प्राध्यापकको कुरो म तपाईंलाई जस्ताको तस्तै बताउँछु । उनले भने, ‘म पुर्खाको पाचौं पुस्ता हुँ । आउन त हामी नेपालबाटै आएका हौं । तर हाम्रो पुस्तासँग नेपालको बारेमा किताबी ज्ञान मात्रै बाँकि छ । यति हुँदा हुँदै पनि हामी भारत सरकारका लागि ‘ट्रान्सप्लाण्ट’ गरिएको किड्नी जस्ता भएका छौं । राम्रा मान्छे चाहिए सरकारका लागि ब्यक्ति हुन्छौं । नराम्रो काम कसैले ग¥यो भने हामी जात हुन्छौं – खराब काम गर्ने नेपाली । यस्तो विभेद मैले अरु कुनै समुदायमा देखेको छैन । चाहे ती मारवाडी हुन् या बंगाली । यहाँसम्म कि बिहारीहरु पनि व्यक्तिमा सीमित हुन्छन् । हामी भन्दा धेरै पछि, झण्डै तीन सय वर्षपछि पाकिस्तानबाट आएकाहरुको खराबीलाई पनि जातसँग जोडिंदैन ...।’<br /> ... तपाईंलाई यो कुराको जानकारी छैन भन्ने मलाई लाग्दैन । नीतिगत तहमा बसेको, यति राम्रो नेपाली बोल्ने मान्छेले भारतीय नेपालीले भोग्नु परेको पीडा थाहा पाउनु भएको छैन भन्ने मलाई लाग्दैन । यति हुँदा हुँदै पनि मैले भोगेको कुरा बताउनु प¥यो । माफ गर्नु होला ।’<br /> ‘यत्ति दुःखद बुझाइ होला, नेपाली समुदायमा भन्ने मलाई लागेको थिएन । के तपाईं ती प्रोफेसरको सम्पर्क दिन सक्नु हुन्छ ?’<br /> ‘माफ गर्नु होला, म दिन सक्दिन । अहिले त तपाईं र ती प्रोफेसर मेरा लागि एउटै हुनु भएको छ । तपाईं पनि मसँग नेपालीमै बोलिरहनु भएको छ अनि मिस्टर करुणासँग अङ्ग्रेजीमा । ती प्रोफेसर पनि आफ्ना सहकर्मीसँग अङ्ग्रेजीमै कुरा गर्थे, मसँग नेपालीमा । तर म तपाईंलाई तिनको परिचयको सूत्र दिन सक्छु – ती प्रोफेसरका बाजेका पनि बाजेले सिलोङ शहरको स्थापना गरेका थिए ।’<br /> ‘तपाईंले यसै भन्नु होला भन्ने मलाई लागेको थियो ।’ <br /> म्याडमको अनुहार अँध्यारिएला भन्ने मलाई लागेको थियो । तर मेरो अनुमान असफलतामा गएर टुङ्गियो । <br /> हामी दुबै सँगसँगै हास्यौं । कफी चिसो हुँदै गएको थियो ।<br /> ‘म अध्ययन गर्छु, तपाईंले मलाई किन सूत्र मात्रै दिनु भयो म जान्दछु ।’<br /> ‘अर्को गुनासोमा प्रवेश गरौं ? तपाईंले अध्ययन गर्छु भनेपछि मैले यो प्रसङ्गलाई यहीं टुंग्याउनु राम्रो होला ।’<br /> उनी केही बोलिनन् ।<br /> ‘हामी नेपालीको मनोभावनामा घाउ लगाउने अर्को मुद्दा हो चिथोरिएको सीमाना । तपाईं अनुमति दिनु हुन्छ भने म यसलाई पनि सविस्तार जानकारी गराउन चाहन्छु ।<br /> ‘समयको बारेमा हामीले अघि नै कुरा गरिसकेका छौं ।’<br /> ‘नेपालको पशुपतिनगरबाट दार्जिलिङ जाने बाटोमा सीमाना नाउँ गरेको एउटा बस्ती छ । त्यो बस्तीको पश्चिम किनारमा एउटा चिहान छ । त्यो नेपालको चिहान डाँडो हो । त्यसैले नेपालका लिम्बूहरुले त्यहाँ पितृपुजा गर्छन् । तर तपाईंहरुको भूभागमा गोर्खाल्याण्ड आन्दोलन चल्न थालेपछि तपाईंको सीमासुरक्षा बलले त्यो चिहान माथि कब्जा जमायो । पितृपुजाको भावनात्मक संबन्धका बारेमा मैले तपाईंलाई केही बताइरहनु नपर्ला ।’<br /> ‘म बुझ्छु’ उनले संवेदनाको स्वरमा भनिन्, ‘तर तपाईंले भनेको कुरो नै सत्य हो भनेर पत्याउने आधार के छ ?’<br /> ‘मैले जसरी त्यो डाँडोमा टेकेर चिहानहरु नियालेको छु, त्यति त तपाईंको इमान्दार मनले पनि गर्नु पर्छ । अथवा तपाईंले कर्मचारीतन्त्रको गलत रिपोर्टलाई एकछिनका लागि डस्टबीनमा हालेर आफ्नो राई लिम्बुहरुको चिहान परम्परा बुझेका कसैलाइ पठाएर ज्ञान लिन पनि सक्नु हुन्छ । हाम्रा नेपालीहरुको प्रवेश निषेध भएका वर्ष पनि तपाईंलाई थाहा हुनेछ ।’<br /> ‘एउटा फरक प्रश्न, तपाईं दार्जिलिङमा चलिरहेको आन्दोलनलाई कसरी हेर्नु हुन्छ ?’<br /> उनका आँखा तिखा थिए । तर तिनले मलाई छुन सकेनन् ।<br /> ‘दार्जिलिङलाई रैथानेहरु गोर्खाल्याण्ड भन्छन् । यो तपाईंको मुलुकको समस्या हो । यसको समाधान तपाईंहरुले नै गर्नु पर्छ । कम्तिमा म चाहिँ अर्काको समस्यामा टाउको दुखाउन चाहन्न ।’<br /> ‘दार्जिलिङको आन्दोलन प्रति तपाईं निस्पृह हुन सक्नु हुन्छ ?’<br /> ‘कुनै समय दार्जिलिङ नेपालको थियो । हाम्रा पुर्खाले टिस्टा पुल मुनी आफ्नो रक्तरन्जित खाँडो पखालेका थिए । यो इतिहास हो । वर्तमान के हो भने दार्जिलिङ भारतको भूभाग हो । त्यसैले त्यसको दुःख स्याहार्ने जिम्मा पनि भारत सरकारको हो । मेरो बुझाइमा गोर्खाल्याण्ड भन्दा ठूलठूला सङकट बेहोरेर बाँचिरहेछौं हामी । आफ्नै समस्यामा रन्थनिनु परेको हुनाले म अर्को मुलुकको समस्यामा टाउको दुखाउन सक्तिन ।’<br /> ‘तर आन्दोलनकारी त नेपाली मूलका मानिस हुन् ।’<br /> ‘नेपाली मूलका मानिस यतिबेला संसारभरि छरिएका छन् । तिनीहरु बर्मामा छन्, हङकङ र मलेशियामा छन्, फिजीमा पनि छन् । पश्चिमतिर बेलायत र अमेरिकामा पनि समुदायको हिसाबमा चिनिने हिसाबले नेपालीहरु छरिएका छन् । तर म्याम तपाईं किन मलाई त्यता तान्न खोज्नु हुँदैछ, म जान्दिन । दार्जिलिङ मेरो दायित्व अन्तर्गत पर्दैन । त्यसको सानो हिस्सा बरु तपाईंसँगै जोडिन्छ । मैले नेपाली भाषाका कारण यो दायित्व तपाईंसँग जोडेको हुँ । तपाईं मसँग नेपालीमा कुरा गरिरहनु भएको छ, मिस्टर करुणासँग अंग्रेजीमा । दार्जिलिङ पुग्नु भयो भने तपाईं त्यहाँ पनि नेपालीमै कुरा गर्नु होला ।’<br /> म्याडम मुस्कुराइन् । तर बोलिनन् ।<br /> ‘त्यत्तिकै चित्त दुख्ने अर्को उदाहरण म तपाईंलाई जनाउन चाहन्छु । पत्याउनुस भनेर अनुरोध पनि गर्दिन म । तर सुन्दिनुस् ।’<br /> उनको मौनता टुटेन ।<br /> ‘पशुपतिनगरमा जहाँ तपाईंहरुको भन्सार र अध्यागमन भवन निर्माण भएको छ, त्यो नेपालको भूमि हो । तर हाम्रो जमिन भोगचलन गरेवापत तपाईंहरुले हामीलाई दुई पैसा पनि भाडा तिर्नु भएको छैन । तपाईंहरुको तिर ठाडो पाखो छ र तपाईंहरु त्यहाँ सुरक्षित आवास बनाउन सक्नु हुन्न । हाम्रो जमिन प्रयोग गर्नु तपाईंहरुको वाध्यता पनि होला । तर त्यसबापतको भूमिकर त तपाईंहरुले तिर्नु प¥यो नि !<br /> ‘सारै मसिना कुरा उठाउनु भयो थापाजी तपाईंले ।’<br /> ‘सानाबाटै अगाडि बढ्छ कुनै पनि कुरा । अहिले मैले कालापानीको कुरो उठाएँ भने तपाईं सिधै ‘नो’ भन्नु हुन्छ ।<br /> ‘त्यो त कुनै कुरो भएन । कालापानी क्षेत्र नेपालका ठकुरी महाराज महेन्द्रवीरविक्रम शाहले पण्डित जवाहरलाल नेहरुलाई दान दिनु भएको हो । जतिबेला उहाँले यो भूमि पण्डित नेहरुलाई दान दिनु भएको थियो त्यतिबेला नेपालको सार्वभौमसत्ता उहाँमा निहित थियो ।’<br /> ‘तर जवाहरलाल नेहरु दान लिने बाहुन त हुनु हुन्नथ्यो । त्यसबाहेक भारतको त्यतिबेलाको लोकतन्त्रले देश दान लिने कुरालाई सकारेको पनि थिएन । म्याडम, हामी तर्क नगरौं । उतिबेलाको स्थिति के थियो भने, राजा महेन्द्रले प्रजातान्त्रिक प्रणाली खारेज गरेर आफ्नो तानाशाहीतन्त्र स्थापना गरेपछि बेलायतले त्यसलाई पहिलो समर्थन दियो । तर भारतले समर्थन दिएन । भारतको समर्थन बिना आफ्नो सत्ता टिक्दैन भनेर बुझ्न सक्ने क्षमता हाम्रा राजा महेन्द्रमा थियो । चीन र भारत बीचको युद्ध र तनावका बारेमा पनि राजा महेन्द्रको राम्रो ज्ञान थियो । चीन उनको पक्षमा थियो । भारतले रिझिन कालापानीको भुखण्ड माग्यो । राजा महेन्द्रले कालापानी भूखण्ड पाएपछि भारतमा निर्वासित भएर बसेका कांग्रेस र कम्युनिस्ट पार्टीका नेताहरुलाई नेपाल–भारत सिमा क्षेत्रबाट पचास किलोमिटर टाढाको भारतीय भूमिमा थेच्याउने काम भयो ।’<br /> म्याडमले एकोहोरो मेरो अनुहारमा हेरिन् । हेरिरहिन् । <br /> ‘इस्युहरुमा गयौँ भने हामी कहिल्यै निष्कर्षमा पुग्न सक्तैनौं । समग्रमा कुरा गरौं ।’<br /> कफि चिसो भैसकेको थियो । <br /> हाम्रो मन पनि चिसिइसकेको थियो ।<br /> <br />

२ फागुन २०७२<br /> काठमाण्डौ ।<br />